OSMANLININ ÜNLÜ EĞİTİMCİLERİ

==>Hamza ALTIN<==

            

1.      MUSTAFA SÂTI BEY                                                                                                                         

       

Aslen Halepli olan Mustafa Sâtı Bey, babası Mustafa Hilal İbn-i Mustafa Efendi’nin Yemen’de İstinaf ceza mahkemesi reisi[1] olması münasebetiyle, Sana’da[2] on beş kardeşin üçüncüsü olarak dünyaya geldi.[3]  Ünlü Osmanlı sosyologu Bedi Nuri’nin kardeşidir.[4] Doğum tarihi hakkında farklı görüşler ileri sürülmekteyse de çoğunluk 1880 yılında doğmuş olduğunu kabul eder. Annesi Fatma Hanım’dır. [5]

Mustafa Sâtı Bey, fevkalade bir zekâya sahipti. Özellikle Matematiğe karşı ilgisi fazla idi. Sonraları eğitimcilik alanındaki çalışmalarından ötürü,  “Türk Froebel’i”[6] ve “Türk pedagojisinin babası” unvanını[7] alacak olan küçük Mustafa Sâtı Bey’e bu yıllarda “Arşimet” lâkabı verilmişti.[8]

 Mustafa Sâtı Bey, eğitimini, babasının görevi nedeni ile yurdun çeşitli vilayetlerinde sürdürdükten sonra Mülkiye İdadîsi’ni ardından 1900 yılında Mülkiye Mektebi’ni bitirdi.[9] Mustafa Sâtı Bey’in ilk görev yeri Yanya İdadîsi’dir.[10] Burada öğretmenlik yaptığı sırada Fizik ve Biyoloji deneylerine girişti. Çeşitli böceklerden koleksiyonlar yaptı. Bunların bir kısmını da tahnit ederek okulda bir müze oluşturdu.[11] Mustafa Sâtı’nın bu faaliyetleri o dönemde sık rastlanılan hadiseler değildi. Yanya’da beş yıl görev yaptıktan sonra 1905 yılında öğretmenlikten ayrıldı. 1908’e kadar Makedonya sınırları içinde bulunan Radkoviç ve Florina’da kaymakamlık yaptı.[12] Bu görevi sırasında da eğitim ile ilgili meselelerden uzak durmadığını kendi yazdıklarından anlıyoruz.[13] Kaymakamlık yatığı Florina, İttihad ve Terakkî Fırkası’nın çok etkin olduğu Manastır’a bir saatlik mesafedeydi.[14]  Manastır’da yayınlanmakta olan ve İttihat ve Terakkî hareketinin yayın organı olan Neyyir-i Hakikat gazetesinde Meşrutiyet’le ilgili yazıları yayınlandı.[15] Mustafa Sâtı Bey, bu dönemde bölgede etkili olan İttihad ve Terakkî Fırkası’nın içinde bulundu. Meşrutiyet’in ilanını müteakip kaymakamlık görevinden istifa ederek İstanbul’a geldi.[16] Buraya geldikten sonra çeşitli gazete ve dergilerde özellikle eğitim ile ilgili yazılarıyla dikkati çekti.[17]

Mustafa Sâtı Bey, anadili Arapça ve Türkçe’nin yanı sıra Farsça ve batı dillerinden, Fransızca ile İngilizce’yi biliyordu. Ermeni ve Rum gibi azınlıkların dillerine de vâkıf idi.

 31 Mart ayaklanmasından sonra, bilindiği üzere, İttihat ve Terakkî Fırkası’nın devlet üzerinde ağırlığı artmıştı. Mülkiye Mektebi’nde hocası olan Nail Bey’in Maarif Nazırı olması ile Mustafa Sâtı Bey’in hayatında üç yıl sürecek (1325–1328) Dârülmuallimîn Müdürlüğü başlamış oldu. Müdürlüğü esnasında öğretmen yetiştirme tarihimizle ilgi pek çok yeniliğe imza atan Mustafa Sâtı Bey’in bu faaliyetleri onun öğretmen yetiştirme faaliyetinin ana mevzularından birini işgal etmektedir ve aşağıda etraflıca anlatılacaktır.

Mustafa Sâtı Bey, Dârülmuallimîn Müdürlüğü sırasında, öğretmen yetiştirme sistemi ve eğitimin diğer alanlarında incelemelerde bulunmak üzere birçok defa Avrupa’ya gitti.[18] Nitekim1910 yılında iki ay süreyle yurt dışında kalarak. İtalya, Almanya, İsviçre, Fransa, Belçika, İngiltere ve Romanya’da mesleki konularda incelemeler ve araştırmalar yaptı. Gittiği ülkelerde çeşitli kademelerdeki okullarda dinleyici olarak derslere katıldı. Bu araştırma gezisinden edindiği tecrübeleri makale ve konferanslarında işledi. Dârülmuallimîn’de uygulaya geçirdi.

Mustafa Sâtı Bey, II. Abdülhamid devrinde İstanbul’a özgü bir okul olmaktan çıkartılarak taşrada yaygınlaştırılan[19] Dârülmuallimînleri ve bu okullardan mezun olanların çalışmalarını yerinde görmek amacıyla Adana, Konya, İzmir, Selanik ve Drama’ya seyahatte bulundu.

1913 yılında pedagoji bilmediğini düşündüğü ayrıca “Tuba Ağcı Nazariyesi”nde[20] ısrar eden dönemin Maarif Nazırı Emrullah Efendi ile anlaşamayarak istifa etti. Bir süre sonra geniş yetkilerle Dârüşşafaka Müdürlüğü’nde getirildi. Fakat bu görevde de fazla kalmadı.[21]

1914 yılında yeni bir Avrupa gezisine çıkan Mustafa Sâtı, yurda döndükten sonra eğitim faaliyetlerine devam etti. 1915’de İstanbul’da Yeni Mektep adını verdiği özel bir anaokulu ve ona bağlı bir ilkokul açtı.[22] Anaokullarına öğretmen yetiştirecek olan “Daru’l- Mürebbiyât” isimli özel okulu kurdu. [23]

Mustafa Sâtı Bey, 1919 yılında Meşrutiyet sonrasında Bahriye Nazırlığı yapan Hüseyin Hüsnü Paşa’nın kızı Cemile Hanım ile evlendi.1923’te Haldun isimli oğlu, 1925’te de Selva isimli bir kızı dünyaya geldi.[24]

Arap kökenli olan ve I.Dünya Savaşı’nın derin sevgiyle bağlı olduğu Osmanlı Devleti’nin sonunu getireceğini anlayan Mustafa Sâtı, her milletin kendi başının çaresine bakacağının farkına vardı ve tercihini kendi milletinden yana yaparak, Suriye’ye gitme kararı aldı.[25] Mustafa Sâtı Bey, sonraki yıllarda bu tercihi nedeniyle eleştirilmiştir.

Adnan Adıvar, Mustafa Sâtı Bey’in bu konudaki tutumunu değerlendirirken şöyle der: “ Sâtı Bey titiz bir ruha malik bir zattı. Osmanlı İmparatorluğu’nun kıymetli bir maarifçisi ve hoca, Sâtı Bey, mütarekeyi müteakip birdenbire Arap olduğunu hatırladı ve çözülen imparatorlukta Arap milletine düşen kısma gitmek üzere o vakit pek dertli olan Türkiye’yi bıraktı; bu hareket bana pekiyi gelmemişti. Fakat şimdi öyle düşünmüyorum. Zorla Türk Milliyetçiliği edecek yerde kendini mensup saydığı milletin arasına dönmesini bugün taraf taraf makbul görülen ırkçılığın bir ifadesinden ibaret sayıyorum.”[26] Adıvar gibi düşünenlere göre bu ayrılışta, Sâtı Bey açısından yanlış bir taraf yoktur. Zira Onun bağlı olduğu Osmanlıcılık bir daha canlanmamak üzere bitmiş, İslamcılık yara almıştı. Gündeme gelen Türkçülük ise sadece Anadolu coğrafyası için bir umut olmuştu.[27] Sâtı Bey’in ayrılışı daha önce aynı fırka saflarında mücadele ettiği İttihatçılar gibi gizli olmamış, gideceğini aleni alarak açıklamış ve veda ziyaretlerinde bulunmuştur.[28]

Dârülmuallimîn’deki eski mesai arkadaşları Mustafa Sâtı Bey’in kuruculuğunu yaptığı dergiden, ülkeden ayrılışı ile ilgili açık mektup yazmışlardı. Tedrisat Mecmuası’nda yayınlanan söz konusu mektupta:

“Mustafa Sâtı Bey Efendi, biz kâiniz ki sizin Türklere ve Türklüğe karşı müteneffir değil, hatta lakayt bulunma ihtimaliniz bile yoktur. Çünkü Arap olmakla beraber irfan ve zihniyet itibariyle tamamen bu muhittensiniz ve hangi millete mensup olursanız olunuz müfrit bir milliyet taassubunun fevkinde kalabilecek şahsiyetlerdensiniz.”[29] 

Mustafa Sâtı, Fransız işgaline kadar Suriye’de kaldı ve burada eğitim dilini Arapça’ya çevirdi. Suriye’nin 1920’de Fransız işgaline uğraması üzerine Irak’a giden Mustafa Sâtı Bey, burada da Eğitim Bakanlığında üst düzeyde görevler ifa etti. [30]  

Suriye bağımsızlığına kavuşunca tekrar Suriye’ye dönen M. Satı, burada, 1943’te eğitim bakanlığı müsteşarı oldu.[31]  Suriye’de üç yıl çalıştıktan sonra Mısır’a gitti. Kahire’de Arap İncelemeleri Yüksek Enstitüsü Müdürlüğü görevinde bulundu. [32]  Burada bulunduğu süre içerisinde Arap kültürüne katkı sağlayacak ve onun tüm dünyada Arap milliyetçisi olarak tanınmasına neden olacak kitaplarını yazdı.[33]

1957’de resmi görevinden ayrılıp inzivaya çekilen Mustafa Sâtı,[34]  23 Aralık 1968’de Bağdat’ta vefat etti ve İmamı Azam türbesi haziresine defnedildi.

 

Eserleri

A.Türkçe Eserleri:

1. Tarih-i Tabii’den İlm-i Hayvanât, İstanbul, 1321.

2. Malûmat-ı Ziraiye, İstanbul 1321.

3. Fenn-i Terbiye (c. I, II), İstanbul,1325.

4. Lâyihalarım, İstanbul,1326.

5. Etnografya (İlm-i Akvâm) İstanbul 1327.

6. Tarih-i Tabii’den İlm-i Neâbatât, İstanbul, 1327.

7. Mebadî-i Ulûm-ı Tabiîye’den Fizik ve Kimya, İstanbul, 1327.

8. Dürûs-ı Eşya, I.Bölüm, İstanbul 1327; II. Bölüm, İstanbul, 1330.

9.  Mebadî-i Ulûm-ı Tabiîye’den Tatbikât-ı Zirâiyye, İstanbul, 1328.

10. Mebadî-i Ulûm-ı Tabiîye’den Tatbikât-ı Ziraiye, Sınaîye ve Beytiyye, İstanbul   

       1328.

11. Mebadî-i Ulûm-ı Tabiîye’den Tarih-i Tabii ve Tatbikâtı, İstanbul, 1328.

12. Vatan İçin, İstanbul, 1329.

13. Büyük Milletlerden Japonlar, Almanlar, İstanbul,1329.

14. Ümit ve Azim, İstanbul, 1329.

1. Dirasât-ı an Mukaddimet-i İbn-i Haldun, c.I, Beyrut,1943, c.II, Beyrut,1944

2.Ârâ ve Ahadis fi’t-Terbiye ve al-Ta’lim, Kahire, 1944.

3.Ârâ ve Ahadis fi’l-Kavmiyyetı’l-Arabiye, Kahire 1951.

4.Arâ ve Ahadis fi’l-İlm v’al-Ahlak v’es-Sekafeti, Kahire,1951.

5.Arâ ve Ahâdis fi’t-Tarih v’al-İçtima, Kahire,1951.

6.Muhadarât-ı Nuşa’al-Fikret al-Kavmiye, Kahire, 1951.

7.Al-Bilâd-ı Arabiyya v’al-Devlet al- Osmaniye, Kahire, 1957.

8.Durus fi Usûl’i’t- Tedris, Beyrut,1963.

             Mustafa Sâtı Bey, öğretmenlik mesleğine çok önemli bir misyon yüklemektedir. Ülkenin içine düştüğü durumdan kurtulması için öğretmenlere çok iş düşmektedir.  “Ümidi-i vatan” şimdi öğretmenlerdedir.[35] Öğretmen bir taraftan talim ve terbiye işi ile uğraşırken diğer taraftan da “Osmanlılığa münevver ve müteşebbis bir nesil” hazırlamalıdır. [36]

                         Mustafa Sâtı, maarifin ilerlemesini de tamamen öğretmenin yetişmesine bağlar. 1325 Kanun-ı Sanisi’nde maarif nazırı Emrullah Efendi’ye sunduğu “Maarif Islahatı Hakkında” adını taşıyan lâyihasında “Muallim İhzarı” ile ilgili şöyle demektedir: “Maarif-i umumiyemizin temin-i terakkîsi içün her şeyden evvel halli lazım gelen mesele: bütün derecatı tahsil içün ehliyetli muallim ihzarı meselesinden ibarettir. Çünkü maarifte her türlü ıslahat ve tensikatın icrası her şeyden evvel ehliyetli muallim ihzarına vâ-bestedir.”[37]

                       Diğer taraftan  “Avrupa’ya Talebe İzamı Meselesine Dair” isimli başka bir lâyihasında Avrupa’ya giden öğrencileri eleştirirken muallim adaylarını diğer öğrencilerden ayırır onlara özel bir önem atfeder. Avrupa’ya talebe gönderme işinin başarısız olduğundan yakınırken öğretmenlik için “En muhtaç bulunduğumuz, bütün terakkîyatımızı en ziyade kendisinden beklemek mecburiyetinde olduğumuz bir meslek ” saptamasında bulunur[38]

                        Eğitim alanında en büyük sıkıntının, “Maarifimizin en büyük yaresi”nin öğretmen yetiştirme meselesindeki noksanlıklar olduğunu düşünen Mustafa Sâtı Bey, öğretmende aranan ilim ve edep sahibi olmanın yeterli olmadığını düşünmektedir. Muallimlerin bundan büyük noksanları, öğretmenliğin bundan daha lüzumlu özellikleri vardır. Bizim öğretmenlerimizde en noksan olan şey; “Hüner-i talim” ve “Usul-ı terbiye”dir. Ne yazık ki malumatlı ve ilim sahibi öğretmenlerimiz arasında bile bu özelliklere sahip öğretmen çok azdır.[39]                          

                        Mustafa Sâtı Bey’in düşüncesine göre muallimlik her şeyden önce “mürebbilik” demektir. Mürebbilik ise bir hünerdir, kabiliyet işidir. Avukatlık gibi doktorluk gibi, çitçilik gibi tüccarlık gibi bir sanattır.  Bu sanatın özel kuralları vardır. İyi bir öğretmen olmak, sadece bilgi sahibi olmak, yalnız öğreteceği şeyleri bilmek anlamına gelmez. Aynı zamanda iyi anlatmanın, kolay öğretmenin, iyi terbiye ve idare etmenin metotlarını bilmeli ve bu konularda bilgi sahibi olmalıdır.[40]  

Bu nedenle öğretmen yetiştiren okullar, öğretmen adaylarına lazım olan temel bilgilerden başka söz konusu bu özellikleri kazandırmaları lazımdır. Bunun için de hem iyi bir “Terbiye-i fikriye ve umumiye” hem de sağlam bir “Terbiye-i meslekiye” sahibi olmaları sağlanmalıdır.[41]

Mustafa Sâtı Bey, öğretmenleri okutacakları kademelere göre değerlendirmektedir. Ona göre ilkokul öğretmenlerinin çok fazla malumata ihtiyaçları yoktur. Fakat Fenn-i Terbiye usulünün tamamen özümsenmiş olması gerekmektedir.[42]  

Mustafa. Sâtı, muallim yetiştirmede sürekli öne çıkartılan para meselesinin yani işin mali boyutunun abartıldığı kanısındadır. “Siz para bulunuz, ben muallimi Çin’den getirtirim” anlayışı memleketin eğitimini sekteye uğratmış, büyük fırsatların heba olmasına sebep olmuştur.[43]  Çok büyük masraflar ile yapılan gözde okullar bile pislik içinde yüzmektedir. Büyük paralar harcanarak alınan, Avrupa’dan getirilen aletlerin yüzde onu dahi kullanılmamaktadır.[44]

İyi bir muallim olmanın temelinde “Meslek aşkı”nın olmasının zaruretini savunan Mustafa Sâtı Bey, bu “Aşk” için “Fedakârlık” gerektiğine inanırdı. Bu konuda bir konferansında şöyle diyordu: “ …Onun için efendiler mesleğinizde muvaffak olmak, tâlî etmek istiyorsanız onu seviniz, ona ait vazifelerinizi sevine sevine ifa ediniz. Bu vazifeleri ifaya muvaffakiyetinizi kendiniz için büyük bir saadet ad ediniz.”[45] Aynı konuşmada öğretmenliği maddî imkânlarından dolayı seçmek isteyenleri kast ederek, bu meslekte maddî anlamda istikbalin olmadığını ve bu tip insanların vakit kaybetmeden başka mesleklere yönelmeleri gerektiğini söylemekte idi.

Mustafa Sâtı Bey, öğretmenlerin çalışmalarında intizam ve programa azami ölçüde riayet edecek şekilde yetişmelerini istemektedir. Öğretmenlerin başarılı olmaları için yerine getirmeleri gereken şartların en ehemmiyetlerinden birisi de tertip ve düzendir. Bir insan nasıl ilk kez geldiği bir şehirde gezerken nereleri göreceğini daha önceden planlamadığı takdirde önemsiz sokaklardan birkaç geçtiği halde asıl görmesi gereken yerleri görmeden zamanını tüketirse öğretmen de aynen örnekteki insan gibi plansız programsız çalıştığı takdirde zamanını israf ettiği gibi asıl öğrenciye kazandırması gereken şeyleri verememe tehlikesine düşer.[46]

Sonraları, zaman kaybına neden olduğu için, yenilenerek tartışma metodu haline gelen “Usûl-ı tekşif” Mustafa Sâtı Bey’in öğrenci yetiştirmede öğretmenlere önerdiği temel metodudur[47].

“Derslerin zihinlerde temessülünü ve fikrî terbiyeye hizmetini temin için en iyi usul” budur. Almanya ve Amerika’da da bu usul yürürlüktedir.  Bu nedenle öğretmen okullarında da bu usulün benimsenmesini ister. Bu teknikle “Müdavimler müşahede, mukayese ve muhakemeye ve netice olarak keşfe alıştırılacaktır”[48] O, “Usûl-ı tekşif” metodunu geleneksel takrir metoduna alternatif olarak görür.

Söz konusu iki metodu şu şekilde karşılaştırır:

Takrir tarzında: öğretmen öğreteceği şeyleri doğrudan kendisi söyler ve öğrencilerin öğrenip öğrenmediklerini anlamak için de onlara sualler yöneltir.

Tekşif tarzında ise; muallim öğreteceği şeyleri kendisi söylemeden önce öğrenciye buldurmaya çalışır. Onlara konuyu öğrenip öğrenmediklerini kontrol için değil, öğrenmelerine yardım etmek yol göstermek gayesi ile sorular sorar.[49]

Mustafa Sâtı Bey, tekşif (buldurucu) metodunu açıklamak için şöyle bir örnek verir: Bir muallim Osmanlıca dilbilgisi dersinde tekil ve çoğul hakkında bir ders verecek;

Öğretmen takrir metodunu kullandığı takdirde: Bu konuya ait tarif ve örnekleri hep kendisi verecektir. Cemi tarif edecek buna dair misaller verecek ve talebenin anlayıp anlamadığını öğrenmek içinde sıkça “Anladınız mı?” “Cem kaidesi nedir?” gibi sorular soracaktır. Öğrenci ise öğretmeni ya tekrar yahut taklit etme mecburiyetinde kalacaktır.

Tekşif metodu izlendiğinde ise; öğretmen cemin tarifi ve kaidesi hakkında hiçbir şey söylemeksizin sorular sormaya başlayacaktır. Örneğin tahtanın bir tarafına “Ağaç” yanına “Ağaçlar” kelimesini yazacaktır ve buna benzer başka bir takım örnekler verecek, çoğulları bir tarafa tekilleri bir tarafa yazarak öğrencilerin kelime yapılarının farklılığına dikkati çekecektir.[50]

Mustafa Sâtı Beyin, Dârülmuallimînlerde öğretmen adaylarına salık verdiği bir diğer öğretim metodu ise “İsticvap” yani soru-cevap metodudur. Bu metotla ders sırasında öğrencinin dikkatinin derse devam edip etmediğini anlamak kolaydır. Kaldı ki her an kendisine de konu ile ilgili bir soru yöneltilebileceğini tahmin eden öğrenci dersi takip etme mecburiyetinde kalır.[51]

Bugün de eğitim hayatımızın en önemli sıkıntılarından biri olan ezbercilik,[52] Mustafa Sâtı Bey’in öğretmen yetiştirmede dikkat ettiği sorunlardan biri idi. Onun öğretmen adaylarından isteği öğrencileri ezbercilikten uzak tutmalarıydı. Onun fikrine göre ezbercilik eğitimin en genel ve en müzmin hastalığıdır. Okullarımızın en büyüklerinden en küçüklerine varıncaya kadar hemen hemen bütününde bu problem vardır. Bu meseleyi çözenler çok azdır.[53] Tam anlamıyla öğrenilmeden, idrak edilmeden ezberlenen şey, çiğnemeden yuttuğumuz kabuklu yemişler gibidir. Nasıl bu şekilde yenen gıdaların bize gıda olarak hiçbir faydası dokunmaz ise anlaşılmadan ezberlenen şeylerin de herhangi bir yararı yoktur; zihnimizde yabancı olarak kalır onun için ne bilgiye layık olur ne de bir fikrin ortaya çıkmasına yardımcı olurlar.[54] Mustafa Sâtı Bey, ezberciliğin, hem faydasız hem de zararlı olduğunu savunur: Konuyu anlamadan, ezberlemiş olan çocuk, biliyorum, öğrendim vehmine kapılır. Bu düşünce gerçek bilginin yerine geçer ve öğrenmeye, anlamaya, bilmeye engel teşkil eder.[55]

Birçok konuyu, yıllarca anlamadan, düşünmeden ezberden söylemek en nihayetinde söylemek ile düşünmek arasındaki alakayı ortadan kaldırır; zihnimizdeki fikirler ile kelime arasında bağ gevşer hatta yok olur.

Mustafa Sâtı Bey, ezberciliğin yaygın olmasının nedeninin öğretmenler olduğunu düşünür. Ezberciliğin zararlı olduğu kanaatini henüz taşımayan öğretmenlerin çokluğundan yakınmaktadır. “Çalıştınız mı?” yani “Ezberlediniz mi?” diye sualler sormak, “Okuyunuz”     “Söyleyiniz” ve benzer isteklerde bulunmak öğrenciyi ezberciliğe itmektedir.

Öğrencinin kitabın aynısını ezberlemesi, aynı ifadeleri kullanmaya kendini mecbur hissetmesi engellenmelidir. Ayrıca basmakalıp sualler ve cevaplar yazdırmak da ezberciliğe sebebiyet verir.[56]

Mustafa Sâtı Bey’in öğretmen yetiştirmede en fazla üzerinde durduğu konulardan biri de öğretmen adaylarının yeterince pedagoji dersi görmelerinin sağlanmasıdır. Dârülmuallimîn öğrencileri ve onları yetiştiren hocaları öğretmen okulu öğrencilerinin birkaç yıl sonra öretmen olacaklarını unutmamalıdır.

Özellikle son sınıfta tatbikat dersine çok önem vermek gerekir. Diploma almadan önce öğrencilere ders vermeğe onlara nezaret etmeğe alıştırılmalıdırlar. Bu konuda “Tatbikat mektepleri” devreye girmelidir. “Tatbikat mektebi” ile öğretmenlik eğitimi arasındaki münasebet, hastane ile hekimlik arasındaki ilişkiye benzemektedir[57] Öğretmen yetiştiren okulların bütün kademelerindeki yani Dârülmuallimîn-i Âliye; Dârülmuallimîn-i İptidaiye ve Dârülmuallimîn-i Rüşdiye sınıflarındaki öğrenciler muhakkak birkaç ay tatbikat mektebine devam etmelidir zira gerekli olan şey teoriden çok “Ameliyat” ve “Tatbikattır”.   

           Mustafa Sâtı Bey’in eğitim görüşünde Dârülmuallimîn ve işlevinin çok önemli bir yeri vardır. Esasen onun eğitim görüşü şu şekilde formüle edilebilir: İyi bir maarif için ehliyetli bir öğretmen, onun olması içinde bütün şartlara haiz bir Dârülmuallimîn olması gerekmektedir.

           Mustafa Sâtı Bey, Maarif Nazırı Nail Bey’e takdim ettiği “Ehliyetli Muallimler Yetiştirmek Hakkında” başlıklı lâyihasında iyi muallimler yetiştirmek için alınması gereken tedbirleri şöyle sıralamıştı:

           Dârülmuallimînin hali hazırdaki bütçesi çok yetersizdir. Yapılacak yenilikler için mutlaka bütçe iyileştirilmelidir.

Dârülmuallimîn’e Osmanlı sınırları dışından da (Bosna, Türkistan, Rusya, Sibirya,

Kafkasya vb.) öğrenci kabul edildiği için okulun fiziki şartları buna yeterli hale getirilmelidir.

            Gelişmiş ülkelerin hepsinde öğretmen okulları yatılıdır. Bizde de öğrencilerin  “terbiye-i meslekiyeleri” için leylî olmalıdır.

            Taşrada vilayetlerde hatta bazı livalarda açılan öğretmen okulları öğretmen sıkıntısı çekmektedir. Kifayetsiz öğretmenler derse girmektedir. Bu nedenle bunlar belli merkezler seçilerek birleştirilmelidir. Küçük yerleşim yerlerinde açılan Dârülmuallimînler ile öğretmen sorunu çözülse bile İstanbul, Selanik, gibi büyük şehirlerde okuyan bir öğretmenle örneğin Erzurum’da okuyan ömründe şimendifer hatta vapur bile görmemiş bir öğretmeninin yetişme ortamı ve buna bağlı olarak verimi, aynı olmayacaktır.[58]

                        Mustafa Sâtı Bey’in fikrince yalnız öğretmen okullarından yeni mezun olacak öğretmen adaylarının iyileştirilmesi için bir takım önlemler almak yeterli değildir. Mevcut muallimlerin de birçok uygulamalarla niteliklerinin artırılması “Ehliyetli” bir hale getirilmeleri gereklidir. Bunun içinde şu tedbirler alınabilir:

            Mevcut muallimlerin, senede bir ay hizmet içi eğitimleri için, bir müessese meydana getirilebilir. Bu işte aynı uygulamayı daha önce yapan jandarma mektepleri örnek alınabilir. Öğretmenlere günde iki saat tatbikat yaptırıldıktan başka bir saat Fenn-i Terbiye konferansları verilmelidir. Bir saat da okuttukları dersler hakkında malumatlarını artırıcı çalışmalar yapılmalıdır. Hatta muallim mekteplerine birer ay devam etmelerinde büyük faydalar vardır.[59]

                        M. Satı Bey, öğretmenlerin niteliklerini artırma yolunda müfettişlerden faydalanılması kanaatindedir. Bu hizmeti ifa edebilecek müfettişler yetiştirilmelidir. Onlara “Usûl-ı tedris”i öğretmelidir. Gerekirse bu iş için öğrenmeleri yurt dışına gönderilmelidir.[60] Hali hazırdaki durumları ile müfettişlerin bu görevi yerine getiremeyeceklerini düşünen Mustafa Sâtı Bey, müfettişlerin usûl-ı tedrise vakıf olmaları ve teftiş ettikleri okulda öğretmenlere bu konuda yardımcı olmaları gerektiğini savunur.

                        “Usûl-ı tedris” hakkında Maarif Bakanlığınca detaylı ve uygulamalı talimatlar oluşturulmalı ve bunlar öğretmen ve müfettişlere dağıtılmalıdır.[61]

Mustafa Sâtı Bey, öğretmenlik mesleğinin tam manası ile kurumsallaşamadığını düşünüyordu. Öğretmenliğingerçek manada bir meslek haline gelmesi gerektiği kanaatindeydi. Çünkü yalnız idâdîlerde değil, rüştiyelerde bile memur muallimlerin sayısı bir hayli fazla idi. Bu nedenle bir an önce yeterli muallim yetiştirilmeliydi.[62]

Mustafa Sâtı Bey, muallimlik mesleğinde “Tâlî” ve “Terakkî” ümidi olmadıkça yetişecek öğretmenlerdeki gayret ve faaliyetin kısa zamanda ortadan kalkacağını belirtiyordu. Bunun önüne geçebilmek için terfi sistemi gerekmektedir. Şöyle ki; Dârülmuallimîn-i İbtidâiye’den mezun olacak öğrenciler beş yıl ilkokul öğretmenliği yaptıktan sonra Dârülmuallimîn-i Rüştiye’de tahsiline devam edecek sonrasında da, rüştiyede öğretmen olma hakkını elde edecekler. Yine aynı şekilde Dârülmuallimîn-i Rüştiye’den mezun öğretmenler dört yıl mesleklerini icra ettikten sonra bir sene idâdî öğretmen okulluna devam edecek ve burada kendine lazım olacak malumatı aldıktan sonra idâdî muallimi olabilecekti.[63]

Avrupa’ya birçok alanda talebe göndermek usulü devam etmekteydi.[64] Bu meyanda öğretmen adaylarından da otuz kişi gönderildi. Ancak Mustafa Sâtı Bey, Maarif Nazırı Emrullah Efendi’ye takdim ettiği “Avrupa’ya Talebe İzamı Meselesine Dair” başlıklı lâyihasında bu konu hakkında da etraflı tavsiyelerde bulunur.

Muallim adayı talebelerin “Avrupa’daki (Fransa) üniversitelere gidelim ve dönüşte öğretmenlik yapalım” tekliflerinin samimi olmadığını belirten Satı Bey’e göre Muallim olmak için gidenler gerçekte farklı hevesler peşinde koştular. [65] Meselâ; “Sorbon’a gitme emeline kapıldılar”.[66] Buna bir tedbir düşünülmelidir. Ayrıca Fransa’ya gönderilen öğrencilerden Dârülmuallimîn’e girecek olanlarda, Dârülmuallimîn-i Âliye’ye girecek olanlar da, Paris’de Dârülmuallimîn-i İbtidâiye’lerin tatbikat sınıflarına birkaç ay olsun devam etmelidir. Çünkü diğer Dârülmuallimîn’lerde tatbikat dersleri yok denecek kadar azdır.[67]

                         Mustafa Sâtı Bey, muallimlerin kesinlikle siyasete karışmalarına karşıydı. Bunun ülkeye büyük zarar vereceği düşüncesindeydi. Siyasetin okullara girmesi ile öğrenciler arasında nefret baş gösterir. Öğretmene öğrencilerin gösterdiği hürmet ortadan kalkar. Öğretmen siyasi görüşlerin hepsine karşı tarafsız olmalıdır.[68] Öğretmenin siyaset ile ilgili öğrencilere söyleyecekleri aşikârdır: Her muallim, talebesine milletin hak ve görevlerini öğretmek, hükümetin şeklini sevdirmek, millet ile hükümetin karşılıklı vazifelerini anlatmak ile sorumludur.[69] Hülasa, öğretmen üzerine düşen her halde tarafsız olmaktır. Medeniyette ilerlemiş ülkelerin düşünce adamları da aynı fikri savunmaktadırlar. Fransa’da öğretmenlerin siyasi sorunlarda kesinlikle tarafsız kalması ilkesi kabul edilmiştir Örneğin ünlü Fransız eğitimcisi Jan Mase: “Öğretmenler seçme yapmaz;  fakat seçmenler yetiştirir. Yani partiler arasında ayrım yapmaz, fakat seçme hakkını güzel kullanacak seçmenler yetiştirirler.” demektedir.[70]

           

 

     Dârülmuallimîn’de Yaptığı Yenilikler

 

Mustafa Sâtı Bey’in eğitim tarihimizde önemli bir yer tutmasının en önemli nedeni O’nun İstanbul Dârülmuallimîn’e müdür olduktan sonra yapmış olduğu icraattır. Mustafa Sâtı Dârülmuallimîn’e müdür olmadan önce çeşitli yayın organlarında (Millet, Tanin, Ümmet, Yeni Mektep vb.) eğitim ıslahatı üzerine fikirlerini belirtmişti.[71] O, Dârülmuallimîn’de görev yapmadan önce de eğitimci yönüyle tanınan, takdir edilen bir şahsiyetti. Ancak Satı Bey’in öğretmen okulunda gerçekleştirdiği yenilikler ve bu süreçte maarif nazırları Nail Bey ve Emrullah Efendi’ye sunduğu lâyihalar, O’na öğretmen yetiştirme tarihimizde müstesna bir yer kazandırır.

Mustafa Sâtı Bey, Dârülmuallimîn’in kendisinin yaptığı ıslahatlardan önceki halini “nakıs” birer “Darültallim” olarak tanımlar ve devam edenlerin “ ileride muallim oldukları vakit okutacakları şeyleri öğretmekten” başka bir hedeflerinin olmadığını söyler.[72] 

Mustafa Sâtı Bey’in yaptığı yeniliklerle Dârülmuallimîn aynı dönemde Avrupa’daki birçok öğretmen okulundan daha iyi bir hale gelmişti.[73]

Mustafa Sâtı Bey’in, Dârülmuallimîn’de yaptığı yenilikleri şöyle sıralayabiliriz:

1. Mustafa Sâtı Bey’den önce, meşrutiyetin ilanıyla birlikte, öğretmen yetiştirme işine önem verilmek istenmiş, bu nedenle Dârülmuallimîn-i Sıbyan’a herhangi bir imtihana tabi tutmadan 900 medrese öğrencisi alınmıştı. Okulun eski yeri müsait olmadığı için de okul olarak Fatih yakınlarında Çarşamba’da bir konak kiralanmıştı. Öğrencilerin sıraları yoktu, yerde hasır üzerinde oturuyorlardı.[74] Öğretmenler terlikle derse giriyorlardı. Öğrenciler medreselerde barınıyorlar, imaretlerde yiyip içiyorlardı. Okul, çok ilkel idi ve devamlı bir kargaşa hali yaşanıyordu.[75]

Mustafa Sâtı Bey, okulu bu acınacak halden kurtarmak için kolları sıvadı. İlk iş 900 öğrenciyi imtihana tabi tutarak, öğretmenlik mesleğine yakışmayacak olan, gelecek için ümit vaat etmeyen 750 kişinin okul ile ilişkisini kesti.[76]

2. Mustafa Sâtı Bey, öğretmenler konusunda da tensikata gitti. Eski öğretmenlerin üçü hariç, (İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Ressam Samim Bey, Sıracettin Bey) diğerlerini değiştirdi.[77] Yerlerine genç ve öğretmenlik haricinde başka işlerle uğraşmayan idealist eğimcileri atamaya gayret sarf etti.[78] Öğretmenlerin kendilerini yetiştirmeleri için imkân sağladı. Misal; İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nu Avrupa’ya gönderdi.[79]

3. Mustafa Sâtı Bey’den önce öğretmenlerin çoğunun öğretmenlik haricinde ikinci bir işleri daha vardı. Mustafa Sâtı Bey, bu olaya son verdi. Öğretmenlerin en az haftada bir gece okulda kalarak öğrencilerle sıcak ilişkiler geliştirmesini sağladı. Bu daha önce örneği olmayan bir durum idi.[80]

4. Mustafa Sâtı Bey, okul bütçesine mubassırlar ( okullarda öğrencilerin hal ve hareketlerinden sorumlu memur, gözcü) için ayrılan paralarla okula lazım olan araç ve gereç aldırttı ve mubassırlık kurumunu kaldırdı. Böylelikle öğrencinin kendi kendilerine yetmelerini hedef edindi. Ayrıca okula artı para kazandırdı.[81]

5. Dârülmuallimîn’de ilk defa numune ve tatbikat mektebi (uygulama okulu) açtı.[82] Tatbikat mektebi müdürlüğüne ünlü eğitimci İhsan Bey’i (Sungu) getirdi.[83] Bu konuda O’nun mesai arkadaşı ve dostu Muallim Cevdet şöyle der: “Dârülmuallimîn’de ilk defa Tatbikat Mektebi ihdas eden ve talebeye her dersin usûl-ı mahsusasını bilfiil çocuklar üzerinde tecrübe ettiren de müşarünileyhtir. O sayededir ki memleket münakaşai ilmiye ve ders tenkidi numuneleriyle terbiyei ibtidâiyede muhasebe ve tekşif usullerini görmeğe muvaffak olmuştur.”[84]

6. Dârülmuallimîn Okulu öğrencilerinin bilgilerini artırmaları için Dârülmuallimîn Kongreleri düzenlemiştir. Bu kongrelerde, eğitimle ilgili çeşitli meseleler tartışılır, örnek dersler verilirdi. Mezun olan öğrenciler bir yıllık çalışmalarını bu kongrelerde dinleyicilere sunarlardı.[85]

7. Mustafa Sâtı Bey, göreve geldikten sonra okul müfredatına, öğretmenlik mesleki formasyon dersleri konuldu.[86] Bizzat kendisinin yazdığı Fenn-i Terbiye isimli pedagoji kitabı bu alanda yazılmış önemli eserlerin başında geliyordu ve söz konusu yıllarda bütün öğretmen okullarında okutuluyordu[87] Okula sıra, masa, tahta, harita, küre vb. modern ders araç ve gereçleri Sâtın alındı.[88]

            8. Mustafa Sâtı Bey, göreve geldikten sonra okul programına terbiye-i bedeniye dersini eklemiştir.[89] Bu ders için seçtiği öğretmen ise ünlü beden terbiyecisi Selim Sırrı Bey idi.[90] Ayrıca Mustafa Sâtı Bey zamanında gerçek anlamda, Dârülmuallimîn’e, müzik, resim dersleri konuldu.[91]

9. Mustafa Sâtı Bey, el işi derslerine çok önem verdi, okulda bir el işi atölyesi meydana getirdi. Burada ağaç ve kâğıt işleri başta olmak üzere, öğrenciler çeşitli çalışmalar yaptılar.[92] El işi dersi sayesinde “Bedeni say ile zihni say arasında bir münasebet ve irtibat tesis” edilmesi hedeflendi.[93]

10. Nehari (yatısız) olan Dârülmuallimîn’i, leyliye (geceli, yatılı) çevirdi.[94] Öğrenciler geçim kaygısıyla derslerini aksatmamaları için onlara yeterli derecede maaş bağlanmasını sağladı.[95]

11. Mustafa Sâtı Bey dönemine kadar, eğitimde gezi ve incelemeye yer verilmezdi.[96] Muallim Cevdet, bu konu için: “Talebe İstanbul’un ne müessesâtını, ne topografyasını, ne de tarihi binalarını öğrenmeden ve kalbgâhı İslam’ı sevmeden neş’et ederdi. Camiler, müzeler, fabrikalar ziyareti ve kırlarda fenni gezintiler âdeti müşarünileyhten kalmıştır.” der.[97]

12. Mustafa Sâtı Bey, müzik eğitimi ve öğretimine de önem verdi.[98] Ayrıca modern batı eğitim kurumlarında olduğu gibi, bir okul marşının olması gerektiğini düşündü.[99] Söz konusu marşın güftesini dostu şair Tevfik Fikret yazdı ve Zati Bey besteledi.[100]  

Marş şöyle başlıyordu: Bilim ışıklarıyla donanmış bir fikir ordusuyuz;

Bayrağımızda gerçeğin âyetleri okunur.

Ümitsizliğin sonsuza dek düşmanıyız, mutlu ümitler;

Düşünme, hareketimizde bize yol göster.[101]

13. Mustafa Sâtı Bey zamanından önce Dârülmuallimîn’in iki yıl idi. O, bu süreyi yetersiz gördü ve okulun süresini üç yıla çıkardı.[102] Okul 1914 yılında dört yıla çıkartıldı.[103]

14. Mustafa Sâtı Bey, taşraya giden Dârülmuallimîn mezunlarını görev yerlerinde ziyaret ederek sorunlarını tespit etti. Ziyaret sonuçlarını değerlendirerek öğrencilerin aynı sorunları yaşamamaları için tedbirler aldı.[104]Ayrıca her vilayetten iki öğretmeni Dârülmuallimîn’e davet etti ve onlara yeni gelişmeler ile ilgili konferanslar verdi.[105]

15. Mustafa Sâtı Bey, Dârülmuallimîn’de yapılan yenilikler ve faaliyetlerden eğitim camiasını haberdar etmek, yapılanları onlarla paylaşmak için Tedrisat-ı İptidaiye isimli bir eğitim dergisi çıkarmaya başladı. Bu mecmua on bin adet basılıyor, İstanbul dışındaki okullara da gönderiliyordu.[106]

16. Mustafa Sâtı Bey’in düşüncesine göre kendisinin Dârülmuallimîn’de yaptığı en önemli yeniliklerden biri; “İdâdî muallimleri yetiştirmeğe mahsus bir şubesinin tesis” edilmesidir.[107] Aslında bu şube daha önce de vardı fakat Darülfünun’a dâhil edilmişti. Mustafa Sâtı Bey bu bölümü yeniden ihya etti.

17. Mustafa Sâtı Bey, ziraat derslerine de çok önem verdi. Bu dersi ameli olarak vermek istedi.[108] Ancak bu vazifeyi görebilecek büyüklükte bir bahçe olmaması bu işin pratiğine imkân vermedi.[109]

18. Mustafa Sâtı Bey, Dârülmuallimîn’de verdiği konferanslarda ilk defa “Muallimlik ve Siyaset” konularını işledi ve öğretmenlerin politikadan uzak durmalarına gayret sarf etti.[110]

19. Mustafa Sâtı Bey’in yaptığı yeniliklerden biri de okul müzeleri idi. Söz konusu müzeleri bizzat kendi çalışmaları ile zenginleştirdi.[111]Ayrıca Dârülmuallimîn’de zengin bir kütüphane meydana getirdi.[112]

20. Mustafa Sâtı Bey zamanında Dârülmuallimîn, Osmanlı Devleti dışındaki öğretmen olmak isteyen Türk öğrencilere açıldı.[113] Mustafa Sâtı Bey, maarif nazırı Nail Efendi’ye sunduğu bir lâyihada, öğrenci gelecek olan ülkeleri, Rusya, Kafkasya, Sibirya, Bosna, Türkistan olarak sıralıyordu.[114] 

21. Usûl-ı tekşifî ve tedris-i ayani denen yani öğrencilere gözlem ve deney yaptırarak bilgiye ulaşmalarını sağlayan metot, Mustafa Sâtı Bey döneminde Dârülmuallimîn’e girdi.[115] 

 

SONUÇ

Osmanlı Devleti, 17. yüzyıl sonlarından itibaren sürekli kan kaybetti ve nihayet yüzyıllarca kendisine bağlı olan Balkan Devletlerine çok kötü bir şekilde yenilerek Rumeli’ndeki topraklarının neredeyse tamamını terk etmek mecburiyetinde kaldı.

Balkan yenilgisinin askerin siyasete karışması ve buna bağlı olarak kamplara ayrılması başta olmak üzere birçok sebepleri vardır. Fakat bu savaşta özellikle Bulgar öğretmenlerin büyük fedakârlıklar sergileyerek bir komite vazifesi görmesi, gençleri motive etmesi savaştan sonra gözlerin Türk öğretmenlere ve öğretmen yetiştiren kurumlara çevrilmesine neden oldu. Öğretmenler mağlubiyettin müsebbiplerinden sayıldılar. Dolayısı ile nitelikli öğretmen yetiştirme ile ilgili faaliyetler hız kazandı.

Mustafa Sâtı Bey, meşrutiyet sonrası çalkantılı günlerde Dârülmuallimîn’de görev yaptı. Burada görev yaptığı süre içerisinde ve sonraki yıllarda ülkenin kurtuluşunda en önemli amillerden gördüğü öğretmenlik kurumunun gelişmesi için kafa yordu Dârülmuallimîn’in üzerindeki medrese ağırlığını ortadan kaldırmaya çalıştı. Okulu Fatih’den Cağaloğlu’na taşıması, rahle yerine masa ve sıra koydurması, terlik, hasır vb. medreseyi çağrıştıran nesneleri ortadan kaldırması bu amaca matuf idi.

Ayrıca yukarıda dile getirdiğimiz yenilikler ile Dârülmuallimîn aynı dönemde birçok Avrupa ülkesinde eşine az rastlanır bir eğitim kurumu haline getirdi.

Birçok alanda eser veren Sâtı, pedagoji alanında yazdığı Fenn-i Terbiye isimli eseri Türkiye’de alanında ilk kitaptır. Bu eseri ile o zamana kadar bilinen eğitim-öğretim metotlarının yanlışlığına ve eksikliğine dikkat çekmiştir. Bu kitap öğretmen adayları ve mesleğe başlamış öğretmenler arasında başucu kaynağı vazifesi ifa etti.

Başyazarlığını yaptığı Tedrisat-ı İptidaiye Mecmuası on binin üzerinde basılıyor, memleketin en ücra yerinde görev yapan öğretmenlere ulaşılıyordu. Bu mecmua vasıtası ile öğretmenlerin eğitim camiası ile iletişimleri sağlanmış oluyordu.

 Fırsat buldukça yurt içi gezileri düzenleyen Mustafa Sâtı, yetiştirdiği öğrencileri ve diğer öğretmenleri görev başında ziyaret ediyor ve onların eksiklerini gidermeye çalışıyordu.

 Mustafa Sâtı Bey, dostları ve düşmanları tarafından eğitim alanındaki hakkı teslim edilen bir şahsiyet idi. Türk fikir tarihinde ilk batı tarzı saygın tartışmalardan birini maarif ve terbiye konusunda Ziya Gökalp ile yapan Mustafa Sâtı Bey’dir. O’nun bir diğer polemiği maarif nazırı Emrullah Efendi’yle “Tuba Ağacı Nazariyesi” etrafındadır. Eğitimdeki ıslahatta tepeden başlanması gerektiğini savunan bu görüşe karşı maarifin tabi bir şekilde ( bir “kiraz ağacı” gibi) tabandan başlayarak, ıslah edilmesi fikrini savunmuştur.

  Mustafa Sâtı Bey’in, I. Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’de yeterli münevver bulunduğu düşüncesiyle kendisine ihtiyacının bulunduğunu düşündüğü Arap ülkelerine gittiğinden bahsetmiştik. Satı Bey’in burada Arap kültürüne yaptığı katkılar, Arap milliyetliliğine ait söylemleri dolayısı ile “Arap nasyonalizminin” önde gelen isimleri arasında sayıldı. Bu hareketi ile de günümüze kadar süren tartışmalara neden oldu. İkili oynamakla, Türkiye’de iken de aslında Arapçı olmakla suçlandı.

Kanaatimizce Mustafa Sâtı Bey, Türkiye’de yaptıklarında kesinlikle samimi idi. O ev ortamında Türkçe konuşulan, Osmanlıya yürekten bağlı bir aileden geliyordu. Bildiği birçok yabancı dil gibi Arapçayı da sonradan öğrendi hatta ömrünün sonuna kadar Arapçayı Türk aksanı ile konuştu. Mustafa Sâtı Bey’in kitap ve makalelerine baktığımız zaman aynı dönemdeki birçok yazarın aksine çok temiz bir Türkçe kullandığını görürüz.

Mustafa Sâtı Bey, Osmanlı Devleti’nin bekası için, kendi alanında elinden gelen her şeyi yaptı. Ancak canı gibi sevdiği ülkesi bölünüp parçalanınca kendisini ait hissettiği, kendisine ihtiyaçlarının olduğunu düşündüğü insanların yanına yerleşti. Mustafa Sâtı Bey, hicretinden sonra da Türkiye’ye olan yakınlığını her fırsatta gösterdi. Milli mücadeleyi destekledi. Mustafa Kemal ve arkadaşları ile görüşmek amacı ile Anadolu’ya geçti ama bunda muvaffak olamadı. Aynı zamanda ömrünün önemli bir kısmını geçirdiği İstanbul sevgisini de devam ettirdi. Cumhuriyetten sonra İstanbul’u ve Muallim Cevdet gibi eski arkadaşlarını fırsat buldukça ziyaret etti.